 | www.mari-language.com: | ENGLISH | МАРЛА | ПО-РУССКИ |
| Тӱҥ лышташ » Полдышаҥан ойыртемже да шрифт-влак » Кӱчыкын теорий нерген | ||
| www.mari-language.com: | ENGLISH | МАРЛА | ПО-РУССКИ |
| Тӱҥ лышташ » Полдышаҥан ойыртемже да шрифт-влак » Кӱчыкын теорий нерген | ||
Туге, тидын нерген ойлышо символ-влак тыгай улыт: «ӧ», «ӱ», «ҥ», «ӓ», «ӹ». Кеч марий интерфейс уке гынат, Windows, MacOS и Linux-што марий алфавит дене пашам ыштыме годым лекше нелылык уло гынат, тӱҥ шотышто, кызытсе операционный системе-влак марий символым лудыт. Ты ужашыште йылме символ-влакым компьютерный системыште, да тыгакак марий символ-влакым кодироватлыме нерген тӱҥ информаций пуалтеш.
Компьютерын буквам лудын кертмыже кум амал гыч шога: символ-влакын кодироватлыме системышт, шрифт да полдышоҥаште буква-влакын вераҥмышт.
Компьютерный системыште информацийын эн изи чотшылан бит шотлалтеш. Ик битыште кок тӱрло числа гыч иктыже шоген кертеш: «0» але «1». Кок числа гыч шогышо системым текстыш савыраш манын, символ-влакым кодироватлыме системе кӱлеш. Кодироватлаш лийше символ-влакын чотышт битын чотшо гыч шогат. Тыге, мутлан, 5 битан символ 32 (25 = 2 * 2 * 2 * 2 * 2) тӱрлӧ лийын кертеш.
| 00000 = a | 01000 = i | 10000 = q | 11000 = y |
| 00001 = b | 01001 = j | 10001 = r | 11001 = z |
| 00010 = c | 01010 = k | 10010 = s | 11010 = ? |
| 00011 = d | 01011 = l | 10011 = t | 11011 = ? |
| 00100 = e | 01100 = m | 10100 = u | 11100 = ? |
| 00101 = f | 01101 = n | 10101 = v | 11101 = ? |
| 00110 = g | 01110 = o | 10110 = w | 11110 = ? |
| 00111 = h | 01111 = p | 10111 = x | 11111 = ? |
Тиде кодироватлыме системе почеш «hello» шомак компьютерыште тыге пуалтеш: «00111|00100|01011|01011|01110».
Латин алфавитын 26 букважым кодироватлаш сита, но строчный да прописной буква-влаклан уке.
Ятыр жап символ-влакым кодироватлыме стандарт семын ASCII (American Standard Code for Information Interchange) формат шотлалтын. Тыште кажне символ 7 бит дене пуалтын, икманаш, 128 (27 = 2 * 2 * 2 * 2 * 2 * 2 * 2) тӱрлӧ символым ончыкташ лийын. Тиде латин алфавитын чыла строчный да прописной буква-влакшым, 0 гыч 9 да препинаний палылан ситен. Туге гынат, тудо диактрический тамга да моло алфавит-влаклан, мутлан, рушлан, келшен ок тол.
Пытартыш жапыште Unicode формат кумдан кучылталтеш. Тиде формат тӱнямбалне улшо чыла йылме-влакын алфавитыштым кодироватлаш келыштаралтын. Unicode форматыште кажне символ 32 бит дене ончыкталтеш, тидыже тӱнямбалне улшо кумдан палыме алфавитын – япон ма, грузин ма, кугезе египет ма, гот але марий йылмын - миллион тӱрлӧ символжым кодироватлаш полша. Unicode формат дене кызытсе чыла операционный системе ден интернет-браузер пашам ышта. Икманаш, кузе те ужыда, компьютер марий алфавит денат пашам ыштен кертеш.
Файл Unicode форматыште аралалтын огыл гын, марий символ-влакым кодироватлыме годым нелылык лектын кертеш. Шуко программыште (мутлан, Microsoft Word) файл вигак Unicode форматыште аралалтеш. Икмыняр программыште файлым Unicode форматеш аралаш ок лий, садлан марий символ дене пашам ыштыме годым чарак лектеш (кажне кечын Unicode формат дене пайдаланыше-влакын чотышт кушкын толеш, садлан тиде нелылыкат йомеш манын ӱшан уло). Тыгет лийын кертеш, мутлан, программыште Unicode формат уке, но пайдаланыше файлым аралыме годым шкеже ойырен кертеш.
Мутлан, текст але html файл-влак Microsoft Editor программыште аралыме годым пайдаланыше кӱлешан форматым шкеже ойырен налын кертеш. Чӱчкыдынак Unicode форматын тӱрлӧ вариантше темлалтеш, а ме тыланда UTF-8 -м(Unicode Transformation Format) ойыраш каҥашым пуэна.
Кӱшнӧ Windows XP-н скриншотшо пуалтын. Чыла операционный системын тудо икгай огыл, но, тӱҥ шотышто, кӧргыжӧ икгаяк. Файлдам UTF-8 форматыште араленда гын, марий символ-влак дене тендан нимогай нелылык лийшаш огыл.
Символ-влакым кодироватлыме системе компьютер кӧргыштӧ аралалт кертше формылан шотлалтеш. Компьютер шкеже «ок пале» могайрак, мутлан, «a», «b», «c» да т.м. Бит семын аралалтше информацийлан графический сынан лийже манын, шрифт-влак. кӱлыт. Шрифт-влак полшымо дене символ-влакын тӱжвал сынышт палемдалтыт.
Улшо нимогай символынат Unicode форматысе чыла тӱрло вариантше уке. Южо шрифт-влак улшо латин алфавитлан гына келыштаралтше улыт (садлан немыч йылмылан, мутлан, келшен огыт тол), южышт латин алфавитлан келыштаралтше диактрический символан улыт, но кириллицылан келшен огыт тол (кудыжо немыч да руш йылме дене кучылталт огыт керт). Чаманен каласаш кодеш, Unicode форматым кучылтмо годымат икмыняр шрифт веле кириллицыште кучылталтше марий символ дене пашам ыштен кертеш. Тидыже, мутат уке, шуко тӱрлӧ нелылыкым луктеш.
Символ-влакын лудалт кертдымышт шрифт-влак да кучылталтше программе-влак деч шогат. Тыге, мутлан, кӱлешан символ олмеш яра вер але яра клетке лектын кертеш (ӱлнӧ ончо). Кӱлешан символым вес тӱрлӧ шрифт гыч налме гын (кушто тыгаяк символ радам уло), текстым иксемын возалтмыже палдырна (ӱлнӧ ончо).
Тиде нелылык ынже лий манын, марий алфавитлан келшен толшо шрифт-влак дене гына пайдаланаш темлена. Нунын кокла гыч икмынярышт:
Те нинын кокла гыч иктыж дене пайдаланаш шонеда, но шкендан компьютерыштыда муын ода керт, ончыч умылтарыме списке дек пӧртылза да кӱлешан ссылке ӱмбаке темдалза. Тыге те кӱлеш шрифтым муыда да шке компьютерышкыда вераҥден кертыда.
Шотыш налза: возен налме Word документ да веб-лышташым весылан пуэда гын, тудынат компьютерыштыже тыгаяк шрифт-влак лийшаш улыт. Тидын годым гына марий символ-влакым лудын керташ лиеш. Тыгай документым ыштыме годым ме Microsoft Sans Serif шрифтым кучылташ темлена, ты шрифтыште марий алфавитысе буква-влак келшен толыт, тудо кызытсе операционный системе-влакышке пурталтеш.
Мутат уке, шукыж годым ик шрифтым веле огыл кучылтмо шуэш. Шуэнрак кучылталтше шрифт-влак, тыгай, мутлан, DejaVu, нимогай нелылыкымат огыт лук. Тендан документдам вес компьютерыште почмо годым мӧҥгысӧ гаяк ончыктыжо манын, теве мом ыштыман:
Текстым куштылгырак погаш лийже манын, чыла кӱлеш символан полдышоҥа лиеш гын, сайрак. Шотыш налза: полдышоҥа символ да шрифт-влак дене нигузеат ок кылдалт. Вес семын ойлаш гын, полдышоҥаште чыла кӱлеш символ уке гын, компьютерын нине символ-влакым лудын кертдымыж нерген ок ойло. Мутлан, американ компьютер ончылно шинчен, те немыч йылме дене возымо документ дене пашам ыштеда. Тидын годым, немыч «ä», «ö», «ü» и «ß» буква-влак нимогай чарак деч посна экраныште кояш тӱҥалыт, но нине символым моло символ гаяк полдышоҥа гыч вигак темдалын экранышке луктын ода керт.
Марий буква-влаклан келшыше полдышоҥам нимогай операционный системыште шонен лукмо огыл. Тудым лӱмынак, але тӱҥ полдышоҥа пелен ешартыш семын (тидын годым кок тӱрлӧ полдышоҥа дене иканаште пайдаланыман), але тӱҥ полдышоҥа олмеш ыштыман. Мемнан сайтыште компьютерышке шындыше файлым Windows (XP, Vista, 7) и MacOS X-лан муын кертыда.
Марий-влак, тӱҥ шотышто, руш полдышоҥам кучылтыт. Тушто чыла марий символ уло (икмыняр символ деч посна). Тыште умылтаралтше программе-влаклан ( Windows XP, Windows Vista, Windows 7 и MacOS X) кӱлеш действийым ыштымеке, ситыдыме марий буква-влакым Alt полдышым – пурла могырышто пробел воктене верланен – да «а», «о», «у», «н», «ы» буква-влакым иканаште темдалме дене ешарен шындаш лиеш.
Тиде вашталтыш руш текстым погымо годым нимынярат чаракым ок ыште, молан манаш гын, нуно марла текстым возымо годым гына кучылталтыт.
Мемнан пуымо полдышоҥаште тыгакак марий йылме деч ойртемалтыше, но кририллицыште вашлиялтше удмурт символ-влак: «ӝ», «ӟ», «ӥ», «ӵ»пуалтыт. Буква-влакын полдышоҥаште тыгай радамыштым Россий Федерацийын чыла финно-угор йылмыжланат кучылташ лиеш: марий, коми, мордва да удмуртланат.
Руш полдышоҥа дене пашам ыштыдыме-влаклан лӱмынак. полдышоҥам шонен лукмо. Руш полдышоҥа деч икте дене ойыртемалтеш – QWERTY деке лишемдыме (кириллицыште вашлиялтше буква-влак латынь семынак вераҥыныт, тиде икгайлыкше уло гын). Покшел радам тыге кояш тӱналеш: «асдфгхйклӧ», тудо латиницыште тыге лиеш ыле «asdfghjkl(ö)». Кириллицыште вашлиялтше букван латиницыште соответствийже уке гын, тудо латиницысе буква олмышто (мутлан, «я» латыньысе «q» буква олмышто лиеш), але полдышоҥа тӱрыштӧ лиеш. Немыч йылмылан, мутлан, буква-влакын тыгай радамышт пуалтеш:
Shift –ым иканаште темдалме годым буква-влакын сынышт тыгай лиеш:
Alt Gr полдышым иканаште темдалме годым тыге кояш тӱҥалеш:
Иканаште Alt Gr и Shift полдыш-влакым темдалме дене:
Мемнан сайтыште те буква-влакын икмыняр икгай вераҥме вариантыштым верештыда. Тиде вот мо дене кылдалтын: кеч буква-влакын верышт икгай гынат, кузе, мутлан, немыч ден финн йылмылаште, туге гынат препинаний пале-влакын верланымышт ойыртемалтеш.
Тачысе кечылан ме тыгай йылме-влакын полдышоҥаштым темлена:
Кӱлешлык уло гын, ме моло йылмыланат ыштен кертына. Тыланда, мутлан итальян йылмылан келыштарыме полдышоҥа кӱлеш гын, мемнан деч полышым йодса.
 |
 |
 |
 |
||
| The Mari Web Project дене паша тӱҥ шотышто Вена университетын финн-угор шымлымаш пӧлкаштыже кая. Марла-англичанла мутерым ямдылымаште Австрийысе шанче фонд (FWF: P22786-G20) эҥертыш лийын. Проектнан кокымшо йыжыҥже (The Mari Web Project: Phase 2) Коне фондын окса полышыж дене шукталтеш. Проект дене пашан посна ужашыже Мюнхенысе Людвиг-Максимилиан лӱмеш университетын Финн-угор да урал шымлымаш институтыштыжо ышталтеш. | ||
| Пытартыш уэмдымаш:2014-ше ийын сӱрем тылзын 10-шо кечыштыже | ||